Làng nghề - “mắt xích” cho công nghiệp văn hóa

Khai thác các tiềm năng sẵn có

Hiện nay, Hà Nội có 1.350 làng nghề và làng có nghề, trong đó có 337 làng nghề, nghề truyền thống, làng nghề truyền thống đã được Ủy ban nhân dân (UBND) Thành phố công nhận. Riêng trong năm 2024, UBND Thành phố đã công nhận 14 làng đạt danh hiệu “Làng nghề, Nghề truyền thống và Làng nghề truyền thống” Hà Nội.

Mạng lưới làng nghề trải rộng từ thành thị đến nông thôn cùng hàng trăm nghệ nhân, thợ giỏi, cộng đồng sáng tạo mới mẻ đã đưa thành phố Hà Nội trở thành nơi nuôi dưỡng, hội tụ và thúc đẩy cảm hứng sáng tạo các sản phẩm, dịch vụ công nghiệp văn hóa trong đời sống xã hội; là nơi tôn vinh, quảng bá, lan tỏa giá trị văn hóa Việt Nam ra thế giới.

Dễ dàng nhận thấy, các làng nghề truyền thống của Hà Nội có tính sáng tạo cao với các sản phẩm thủ công đa dạng, độc đáo, giàu bản sắc văn hóa. Điển hình như các làng nghề: Gốm sứ Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, đúc đồng Ngũ Xã, kim hoàn Định Công, mây tre đan Phú Vinh, chuồn chuồn tre Thạch Xá, nón Chuông, sơn mài Hạ Thái, quạt Chàng Sơn, rối nước Đào Thục, hoa Tây Tựu, hoa Nhật Tân, thêu Quất Động, tò he Xuân La, khảm trai Chuôn Ngọ… đã nổi tiếng khắp cả nước.

Hà Nội có nhiều tiềm năng để phát triển du lịch làng nghề.

Nhiều sản phẩm từ các làng nghề đã được vinh danh là thương hiệu quốc gia, khẳng định uy tín và chất lượng vượt trội. Sản phẩm truyền thống của các làng nghề Hà Nội là kết quả của sự kết hợp hài hòa giữa chiều sâu văn hóa và kỹ năng kỹ thuật tinh xảo, phản ánh tài năng, sự sáng tạo và đôi bàn tay khéo léo của những nghệ nhân trải qua bao thế hệ.

Không chỉ đóng góp tích cực vào đời sống kinh tế của người dân, những sản phẩm này còn là tấm gương soi chiếu chân thực đời sống văn hóa, phong tục và khát vọng của người Thăng Long từ quá khứ đến hiện tại. Với nét độc đáo riêng có, du lịch văn hóa làng nghề đã và đang trở thành thế mạnh nổi bật của Hà Nội. Đặc biệt, kể từ khi Hà Nội được công nhận là thành viên của Mạng lưới các thành phố sáng tạo do UNESCO bảo trợ, các không gian văn hóa làng nghề cùng những sản phẩm thủ công truyền thống của Thủ đô càng trở nên hấp dẫn hơn trong mắt du khách trong nước và quốc tế.

Đáng nói là, mới đây, 2 làng nghề Bát Tràng và Vạn Phúc đã chính thức gia nhập Mạng lưới các Thành phố Thủ công Sáng tạo thế giới. Đây không chỉ là niềm tự hào mà còn là minh chứng cho những nỗ lực bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống của người dân làng nghề. Yếu tố cộng đồng, sự sáng tạo, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống, khả năng kết nối và hợp tác quốc tế, là những điểm mạnh giúp 2 làng nghề trên “ghi điểm”, đáp ứng được các tiêu chí khắt khe để gia nhập Mạng lưới các Thành phố Thủ công Sáng tạo toàn cầu.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội đánh giá, việc Bát Tràng và Vạn Phúc được công nhận ở tầm quốc tế không chỉ mở ra cơ hội giao lưu, hợp tác với các trung tâm thủ công hàng đầu thế giới mà còn khẳng định chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa của Hà Nội đang đi đúng hướng. Đây không chỉ là một thành tựu, mà còn là bước đệm để Thủ đô tiếp tục nâng tầm giá trị văn hóa, đưa nghề thủ công truyền thống Việt Nam vươn xa, hòa mình vào dòng chảy sáng tạo đương đại.

Những năm gần đây, Hà Nội đã tích cực thúc đẩy phát triển du lịch làng nghề, nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời tạo động lực cho kinh tế nông thôn. Thành phố đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ, như tổ chức các lớp tập huấn nâng cao năng lực cho người dân làng nghề, xây dựng thương hiệu sản phẩm và phát triển các tuyến du lịch trải nghiệm gắn với làng nghề truyền thống. Một số làng nghề tiêu biểu đã trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước.

Du khách khi trải nghiệm du lịch văn hóa làng nghề ở Hà Nội không chỉ được tham quan nơi sản xuất, tiếp xúc với thợ thủ công, trực tiếp tham gia làm thử một vài công đoạn sản xuất và mua các sản phẩm thủ công mỹ nghệ đa dạng, phong phú, giàu bản sắc dân tộc. Do đó, phát triển du lịch văn hóa làng nghề truyền thống Hà Nội có ý nghĩa quan trọng trong công tác bảo tồn, phát huy bản sắc dân tộc và thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa, đưa văn hóa trở thành động lực quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô.

Phát huy bản sắc, thúc đẩy công nghiệp văn hóa

Trên thực tế, hiện nay, làng nghề đang trở thành điểm đến du lịch văn hóa lý tưởng cho đông đảo du khách trong và ngoài nước muốn tìm hiểu, trải nghiệm nghề truyền thống và sở hữu những món đồ thủ công làm quà tặng, đồ trang trí hay vật dụng hằng ngày. Để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của du khách về cả hình thức lẫn nội dung sản phẩm, các nghệ nhân cùng đội ngũ thợ giỏi nghề không ngừng thay đổi, sáng tạo mẫu mã thiết kế, thổi hồn hiện đại vào sắc màu truyền thống, nâng cao cả tính thẩm mỹ trang trí lẫn khả năng ứng dụng trong đời thường.

Những chiếc quạt the, quạt thư pháp hay quạt tranh của nghệ nhân Dương Văn Mơ làng Chàng Sơn; những bức tượng gỗ mít sơn son thếp vàng, thếp bạc phủ màu hoàng kim của các nghệ nhân Nguyễn Viết Thạc, Nguyễn Bá Khẩn ở Sơn Đồng; những tranh khảm, khay sơn mài phải kỳ công xử lý tới 15-16 lớp sơn của nghệ nhân Vũ Huy Mến làng Hạ Thái; những bình lọ gốm Bát Tràng của cố nghệ nhân Vũ Thắng... đã trở thành những sản phẩm để lại ấn tượng đặc biệt đối với du khách gần xa.

Hiện nay, làng nghề đang trở thành điểm đến du lịch văn hóa lý tưởng cho đông đảo du khách.

Tại các địa phương, việc bảo tồn, phát huy giá trị làng nghề cũng được quan tâm, chú trọng. Đơn cử như tại huyện Thường Tín, hiện nay, nhiều làng nghề truyền thống ở Thường Tín được bảo tồn, lưu giữ những giá trị nghề truyền thống mang nét đặc trưng riêng, trong đó nhiều làng nghề từng bước được đầu tư công nghệ, không ngừng tìm tòi, sáng tạo để làm ra những sản phẩm mỹ nghệ đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng trong và ngoài nước.

Phó Chủ tịch UBND huyện Thường Tín Bùi Công Thản chia sẻ, Thường Tín được mệnh danh là “đất trăm nghề”, toàn huyện có 126 làng cổ có nghề, trong đó có 49 làng nghề được UBND thành phố Hà Nội công nhận là làng nghề truyền thống và làng nghề Hà Nội. Huyện Thường Tín hiện có hơn 1.600 cơ sở sản xuất và hàng trăm doanh nghiệp, thu hút trên 40.000 lao động tham gia; huyện có 2 hiệp hội làng nghề Sơn mài và thêu truyền thống, 12 hội. Toàn huyện có 35 nghệ nhân được Nhà nước và các tổ chức phong tặng, trong đó có 3 Nghệ nhân Nhân dân, 5 Nghệ nhân Ưu tú và 27 Nghệ nhân Hà Nội.

Nhiều làng nghề ở Thường Tín nổi tiếng, hình thành từ rất sớm và gắn bó với người dân địa phương hàng trăm năm nay. Các làng nghề có tính sáng tạo cao với các mẫu mã thủ công đa dạng, độc đáo, giàu bản sắc văn hóa, như thêu Quất Động, Thắng Lợi; điêu khắc Nhân Hiền, lược sừng Thụy Ứng, chăn ga gối đệm Tiền Phong…

Đặc biệt, làng nghề thêu trang phục cung đình ở làng Đông Cứu, xã Dũng Tiến được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; làng nghề sơn mài Hạ Thái được vinh danh làng nghề tiêu biểu cấp Thành phố và được Thành phố công nhận là điểm du lịch làng nghề năm 2019. Đến nay, huyện Thường Tín đã được Thành phố công nhận 4 điểm du lịch, cả 4 điểm đều là làng nghề truyền thống.

Khi đặt chân đến huyện Thường Tín, du khách sẽ dễ dàng bị cuốn hút bởi những làng nghề truyền thống nơi đây, những điểm đến mang đậm dấu ấn văn hóa, lưu giữ nguyên vẹn nét đặc sắc của nghề cổ qua bao thế hệ. Mỗi làng nghề đều có bản sắc riêng, độc đáo và đậm chất truyền thống, tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho hành trình khám phá.

Tại làng sơn mài Hạ Thái, từng sản phẩm, dù là một chiếc chén nhỏ, chiếc lọ đơn sơ hay bức tranh khảm tinh xảo, đều được chế tác bằng sự công phu, tỉ mỉ qua từng công đoạn. Sự khéo léo, tỉ mỉ của người thợ được thể hiện trong từng nét vẽ, từng lớp sơn, tạo nên vẻ óng ánh lộng lẫy và tinh tế khiến người xem không khỏi trầm trồ.

Qua đôi bàn tay nghệ nhân, vẻ đẹp của thiên nhiên và văn hóa Việt được tái hiện sống động trên từng sản phẩm: từ hình ảnh bến nước, cây đa, con đò đến phố cổ Hà Nội hay chùa Một Cột – tất cả thấm đẫm hồn dân tộc. Hay trải nghiệm tự tay gắn vỏ trứng lên đĩa sơn mài tại Dũng Dị Studio (làng Hạ Thái), thử nắn bình gốm ở Bát Tràng, đan nón tại làng Chuông hay ghi lại khoảnh khắc bên những sào lụa rực rỡ ở Vạn Phúc đã khiến các làng nghề này trở thành điểm đến “phải ghé” trong hành trình khám phá Hà Nội, được các công ty du lịch nội địa và quốc tế yêu thích đưa vào tour tuyến.

Nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 40km, làng nghề dệt Phùng Xá (huyện Mỹ Đức) cũng đã nổi tiếng từ lâu và thu hút khách du lịch. Nghệ nhân ưu tú Phan Thị Thuận (xã Phùng Xá) là người đầu tiên dệt thành công lụa từ tơ sen và tiên phong “huấn luyện” tằm tự dệt chăn tơ tại Việt Nam. Bà Thuận không chỉ khơi dậy nghề dệt lụa truyền thống mà còn đưa sản phẩm lụa Việt vươn xa trên bản đồ quốc tế.

Chia sẻ về việc phát triển du lịch làng nghề những năm qua, bà Thuận cho biết: “Khách du lịch thích nhìn thấy tằm tự dệt, họ muốn tìm hiểu về nghề của mình. Họ cũng thích đằm mình dưới đầm để lấy sen cùng. Mong ước lớn nhất của tôi là nghề tơ tằm và tơ sen được giữ gìn và phát triển, vì cái nghề này mang lại cuộc sống cho người dân nơi đây. Tôi mong mô hình du lịch làng nghề được quan tâm và phát triển, để từ đó sản phẩm được nhiều người biết đến hơn thông qua những du khách đã từng đến tham quan”.

Đưa Hà Nội trở thành điểm nhấn văn hóa

Theo thống kê của Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, Hà Nội là địa phương tập trung số lượng làng nghề lớn nhất cả nước. Làng nghề đã và đang góp phần phát triển kinh tế nông thôn, tạo công ăn việc làm và tăng thu nhập cho người dân, đồng thời là nơi chứa đựng các giá trị về văn hóa truyền thống và các di sản văn hóa khác vốn là nguồn tài nguyên vô giá để phát triển thủ công mỹ nghệ và du lịch văn hóa, vốn là một trong những lĩnh vực cấu thành nên ngành công nghiệp văn hóa.

Việc phát triển làng nghề trong định hướng công nghiệp văn hóa là một tầm nhìn phù hợp thời đại của thành phố Hà Nội.

Hà Nội cũng là địa danh duy nhất tồn tại khái niệm “phố nghề”, nơi chuyên doanh, buôn bán mặt hàng đặc trưng tên phố và những sản phẩm truyền thống của từng hội phường, hội nghề. Tuy giờ đây chỉ còn dăm con phố giữ đúng nghề xưa nhưng khu vực phố cổ vẫn là nhịp cầu nối hữu hiệu đưa sản phẩm thủ công mỹ nghệ của các làng nghề đến với người tiêu dùng và du khách gần xa.

Nhận thức rõ ưu thế vượt trội riêng có đó, Hà Nội là địa phương duy nhất trên cả nước ban hành Nghị quyết và xây dựng Đề án về phát triển công nghiệp văn hóa, coi ngành thủ công mỹ nghệ - làng nghề truyền thống là lĩnh vực công nghiệp sáng tạo có vai trò hết sức quan trọng đối với sự phát triển của Thành phố. Dự thảo Luật Thủ đô (sửa đổi) cũng đã bổ sung một số quy định nhằm ưu tiên, thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô trở thành ngành kinh tế mũi nhọn.

Thế nhưng, nỗ lực bảo tồn và phát triển làng nghề thủ công mỹ nghệ Hà Nội cũng đang phải đối mặt với khá nhiều khó khăn, thách thức. Ông Lưu Duy Dần - Nguyên Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, cho biết, giống như nhiều làng nghề khác của cả nước, các làng nghề trên địa bàn Hà Nội cũng đang đối diện nhiều khó khăn, thách thức để hướng đến sự phát triển bền vững.

Theo ông, 3 vấn đề chính là nguy cơ thiếu hụt nguồn nguyên liệu, tình trạng ô nhiễm môi trường ngày một gia tăng và hạn chế trong khâu tiếp thị, tiêu thụ sản phẩm làng nghề. Phần lớn việc sản xuất tại các làng nghề hiện nay còn mang tính thời vụ do nguồn nguyên liệu để phục vụ các công đoạn bị phụ thuộc nhiều các tỉnh, Thành phố và đang dần bị thu hẹp. Tình trạng ô nhiễm môi trường hiện nay ngày một trầm trọng và là một trong những vấn đề đặt ra của hầu hết các làng nghề…

Cũng theo ông Dần, hiện nay, Hà Nội đã và đang định hướng đưa làng nghề trở thành điểm nhấn trong phát triển công nghiệp văn hóa. Đây là một chủ trương rất đúng đắn của thành phố Hà Nội. Bởi, làng nghề không chỉ góp phần quan trọng trong phát triển kinh tế, bảo đảm an sinh xã hội, mà ở các làng nghề còn hàm chứa lượng lớn tri thức văn hóa, các giá trị truyền thống độc đáo, riêng có của Thủ đô, được vun đắp từ xuyên suốt chiều dài lịch sử.

Sản phẩm làng nghề là thông điệp của nét văn hóa, lịch sử, con người của Thủ đô, mang tới cho công chúng tiêu dùng trong nước và quốc tế những hiểu biết, góc nhìn về Thăng Long - Hà Nội ngàn năm văn hiến. Làng nghề còn mang tính hội nhập, giao lưu văn hóa. Chính vì vậy, việc phát triển làng nghề trong định hướng công nghiệp văn hóa là một tầm nhìn phù hợp thời đại của thành phố Hà Nội.

“Muốn để phát triển văn hóa làng nghề đa dạng thì phải kết hợp giữa ngành văn hóa, du lịch và các làng nghề, hiệp hội làng nghề phải vào cuộc thì mới có thể hoàn thiện được. Đặc biệt, hiện nay, Hà Nội cùng cả nước đang bước vào giai đoạn hội nhập quốc tế sâu rộng, làng nghề muốn tồn tại cũng cần phải thay đổi để thích ứng với thị hiếu tiêu dùng. Trong đó, yếu tố văn hóa cũng cần được phát huy, không chỉ là việc thổi hồn vào những sản phẩm làng nghề để gia tăng giá trị, mà ngay kể cả cách làm cũng cần phải đi vào nền nếp, giữ chữ tín, giữ thương hiệu khi ra quốc tế”, ông Dần nhấn mạnh.