Kỳ tích “hồ treo” trên cao nguyên đá

Trời không đổ mưa

Tháng 12 của năm 2009 khi những nụ hoa đào còn chưa kịp nở, khi mùa Xuân mới chỉ ngấp nghé nơi những ngọn núi xa cũng là lúc Hà Giang phải đón mùa khô bằng một đợt thiếu nước kinh khủng. Nhớ lại những ngày ấy, ông Vương Mỹ Tài, sống tại thị trấn Đồng Văn, huyện Đồng Văn vẫn còn cảm giác khô khốc nơi cổ họng. Suốt 6 tháng liền, toàn huyện Đồng Văn vẫn chưa có mưa. Rét đậm kèm theo hanh khô kéo dài càng làm cho vùng cao núi đá này thêm khô kiệt. Những dãy núi đá hùng vỹ như xám xịt hơn trước mỗi đợt gió lạnh.

Nước thiếu đến mức, tỉnh Hà Giang phải hỗ trợ cho Ủy ban nhân dân (UBND) huyện Đồng Văn 200 triệu đồng để chuyển nước cung cấp cho một số cơ quan như trường học, trạm y tế, cơ quan xã, thôn bản, còn các hộ đồng bào vẫn phải tự lo đi lấy nước về dùng. Cơ quan huyện uỷ, UBND huyện cũng gương mẫu thực hiện tiết kiệm nước. Sau buổi chiều, nhà khách cũng cắt nước. Bộ đội biên phòng Lũng Cú cũng thực hiện tiết kiệm nước triệt để, giành nước cho dân.

Hồ treo tại xã Giàng Chu Phìn. (Ảnh: K.H).

Đúc kết cho ngày ấy là những con số khô khốc, huyện Đồng Văn có 19 xã, thị trấn, chỉ có 4 xã có nguồn nước sinh hoạt. Tương tự, huyện Mèo Vạc có 18 xã, thị trấn cũng chỉ 4 xã có nước. Nguồn gần như duy nhất cho người dân Hà Giang lúc đó là sự hiện diện của 28 hồ treo chứa nước.

Trong trí nhớ của PGS.TSKH Vũ Cao Minh, Viện Địa chất Việt Nam, những năm 2000, Hà Giang đang trong cơn khát đúng nghĩa, ảnh hưởng nghiêm trọng tới sinh hoạt và sức khỏe người dân. Bà con các xã Giàng Chu Phìn, Cán chứ Phìn, Lũng Pù, Sủng Máng, Sủng Chà, Tả Lủng, Thượng Phùng, Sơn Vĩ của huyện Mèo Vạc đã phải xuống tận sông Nho Quế, hoặc xuống huyện Yên Minh cách xã trên 20 km cõng nước về phục vụ cho sinh hoạt hàng ngày. Trời không mưa cũng đồng nghĩa với việc con người không có nước sinh hoạt và sản xuất.

Hành trình đi tìm nước cho người dân Hà Giang của PGS.TSKH Vũ Cao Minh cùng các đồng nghiệp của mình cũng hết sức gian nan, vất vả. Hàng chục chuyến đi vào mùa khô để tìm những nguồn có nước.

Tình cờ, một lần cả nhóm đi vào mùa mưa. Nhìn mưa trút xuống, trượt trên những khe nứt nhỏ ở bề mặt đá núi, một ý nghĩ bất chợt đến trong ý nghĩ của một thành viên. Có thể thu nước trên vách núi, thay vì tìm nước trong lòng núi, hang động. Tức là cả nhóm đang chấp nhận một quy luật ngược nhưng hết sức phù hợp với thực tại. Một nguồn nước dồi dào có thể thu từ vách núi trên cao nguyên, muốn vậy phải đi vào mùa mưa, thay vì tìm những hang chứa nước vào mùa khô.

Tháng 5/2002, một hồ treo có hình trái tim với sức chứa 3.000m3 nước được xây dựng thành công tại xã Sà Phìn, Đồng Văn. Còn tại huyện Mèo Vạc, hồ treo Tà Lủng (có quy mô lớn gấp 10 lần hồ “trái tim” tiếp tục được xây ở độ cao 1.200m).

Từ câu chuyện đầy tình cờ ấy, sau này đã tạo tiền đề để Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đồng ý cho ra đời của hàng chục hồ treo trên cao nguyên đá Hà Giang.

Cao nguyên đá bớt khát

Xã Giàng Chu Phìn, huyện Mèo Vạc một ngày đầu năm 2025. Trên con đường nhỏ dẫn vào thôn Há Đề là cảnh xây dựng nhộn nhịp của gia đình Vừ Mí Thùng. Nhà Vừ Mí Thùng đang xây mới với những trụ bê tông kiên cố. Cách đó khá xa, ngay giữa thôn, công trình của gia đình Vừ Mí Nô cũng đang khẩn trương được tốp thợ xây hoàn thiện. Nước xây nhà cũng phải hết sức tiết kiệm, nếu không muốn chạy xe vài cây số ra hồ treo lấy nước về.

Giờ những ngôi nhà được người dân trong thôn xây mới đều bằng gạch ba banh to, vữa xây nghiền nhỏ từ đá núi trộn cùng xi măng. Điều này khác hẳn với những ngôi nhà trình tường truyền thống đắp thủ công hoàn toàn bằng đất, được lèn bằng phẳng, chắc chắn. Duy chỉ có những hàng rào bằng đá, to, chắc chắn bao quanh nhà là vẫn giữ nguyên.

Tại Xã Giàng Chu Phìn, huyện Mèo Vạc để chống chọi với mùa khô hạn, gia đình nào có kinh tế tốt sẽ xây hai bể chứa nước mưa. (Ảnh: K.H).

Há Đề cũng là thôn thiếu nước nghiêm trọng vào mùa mưa. Bên khung cửi xe những sợi lanh, người phụ nữ cùng cô con gái tự hào khoe chúng tôi hai bể nước xây to, nếu tiết kiệm có thể đủ nước ăn cho mùa khô. Còn nước tắm rửa không dám tính tới. Ở đây gần như nhà nào cũng có các dụng cụ tích nước như bể xây, lu, bồn chứa bằng inox... Chẳng thế mà việc tắm rửa thoải mái những ngày mùa khô tại những thôn thiếu nước vẫn như giấc mơ xa xỉ của cả người lớn lẫn trẻ nhỏ. Chỉ vào mấy đứa trẻ đang nô đùa trước nhà Vừ Mí Thùng, vị Bí thư chi bộ thôn đi cùng chúng tôi tếu táo: “Để mấy đứa trẻ tắm là mất toi cả tháng tích trữ nước sạch”.

Chủ tịch xã Giàng Chu Phìn, Đỗ Văn Tuyên thống kê, cũng may năm nay mưa nhiều nên hai hồ treo trên địa bàn xã đến giờ vẫn đầy nước. Số nước này đủ để dùng cho trên 2.000 dân, tương đương một nửa dân trong xã. Một ban quản lý được lập ra, nhằm đảm bảo hồ lúc nào cũng sạch sẽ. Kinh phí hoạt động được lấy từ nguồn ngân sách do những người dân tự nguyện quyên góp.

Phần đáng bàn nhất là một nửa dân còn lại vẫn đang sống trong cảnh thiếu nước. Tuy không phải xuống tận sông Nho Quế lấy nước như trước đây nhưng với nhiều thôn ở xa, cách hồ treo gần chục cây số như Di Chủa Phàng, Tìa Cua Si... người dân vẫn có thói quen dùng nước mưa tích sẵn trong các bể, lu đựng... Đương nhiên, không thể đủ nước dùng cho cả mùa khô dài dằng dặc.

Cũng tại huyện Mèo Vạc, chị Giàng Thị Chớ, thôn Pả Vi Hạ, xã Pả Vi, khoe, năm nay nước hồ treo đầy nên chị không phải đi gần chục cây số đến mó nước trong núi. Ngô sắp vào mùa gieo hạt rồi, nếu không có mưa cũng có nước hồ dự trữ nên cũng đỡ lo. Nhưng đưa nước lên những ruộng ngô chênh vênh nơi vách đá không đơn giản chút nào...!

Khắc Hạnh